دسته: شهرهای ساسانی

darabgard//—–//نینا میرمحمدی//—–// دارابگرد، از کهن‌ترین شهرهای باستانی فارس، نخستین مقر فرمانروایی شاهنشاهی ساسانی محسوب می‌شود. با ساختاری دایره‌ای‌شکل، سامانه‌ای پیشرفته برای آبرسانی، و آثار شاخصی چون تپه شاه‌نشین و نقش‌برجسته شاپور اول، این شهر نمونه‌ای منحصربه‌فرد از مهندسی شهری و معماری ساسانی به شمار می‌رود.

//—–//

دارابگرد؛ نخستین مقر فرمانروایی شاهنشاهی ساسانی؟

بنیان دارابگرد در اساطیر ایران باستان، به داراب منتسب است. به‌لحاظ تاریخی اما، آخرین حکمران آن را قبل از اردشیر بابکان، شخصی به نام «تیری» یا «بیری» می‌دانند که اردشیر از هفت‌سالگی نزد او پرورش یافته و آموزش دیده بود. پس از مرگ او، پاپک، نیای اردشیر، که به احتمال زیاد در این زمان حاکم استخر بوده، منصب ارگبدی شهر را برای اردشیر می‌گیرد. از همین شهر بود که اردشیر بر علیه سلسله اشکانی شورید و لذا شاید بتوان دارابگرد را به نوعی نخستین مقر فرمانروایی شاهنشاهی ساسانی دانست.

گاه‌نگاری سفال‌ها و شکوفایی ساسانی دارابگرد

در طبقه‌بندی و گاه‌نگاری قطعات سفال به‌دست‌آمده، معلوم شده است که دارابگرد به هفت دوره پیش از تاریخ، اشکانی، ساسانی، دوره گذار از ساسانی به اسلامی، آل‌بویه، سلجوقی و ایلخانی تعلق دارد؛ اما بیشترین کمیت سفال‌ها متعلق به دوره ساسانی است و شهر در این دوره در اوج شکوفایی خود به‌سر می‌برد.
(کریمیان و منتظرظهوری، ۱۳۹۳)

تپه شاه‌نشین و نقش‌برجسته شاپور در ساختار پیرامونی دارابگرد

دارابگرد در شرق استان فارس، در میانه دشت وسیع و حاصل‌خیز هَشیوار واقع شده است. نکتهٔ حائز اهمیت دربارهٔ این شهر، تکرار الگوی هم‌نشینی شهر، کاخ یا قلعه، و نقش‌برجسته‌ها در خارج از محدودهٔ شهری در سطح دشت، به‌صورت یک مجموعه است. این الگو را می‌توان در شهرهای اردشیرخوره و بیشاپور نیز مشاهده کرد.

در دشت هشیوار، در شمال‌غربی شهر اردشیرخوره و در حاشیهٔ یک راه باستانی، بقایای تپه‌ای تاریخی با آثار قلعه‌ای متعلق به دورهٔ ساسانی بر فراز آن، معروف به «تپهٔ شاه‌نشین» شناسایی شده است. همچنین، در شمال‌شرقی دارابگرد، نقش‌برجستهٔ شاپور اول در حاشیهٔ یک چشمه جای گرفته است.
(Morgan, 2003)

فرم دایره‌ای و معماری  دارابگرد

دارابگرد نیز همانند اردشیرخوره دارای فرمی دایره‌ای است و به نظر می‌رسد که در مرکز شهر، مجموعه‌ای حکومتی–اداری مستقر بوده است. شباهت جالب توجه دیگر میان این دو شهر، امتداد محور شرقی آن‌هاست که به دروازهٔ شرقی ختم می‌شود و در هر دو مورد، با مسیر طلوع خورشید در روز انقلاب زمستانی هم‌راستا است (کاظمی، ۱۳۹۵).

روایت حمزه اصفهانی و اختلاف‌نظر درباره فرم شهر دارابگرد

با این حال، در مورد فرم شهر دارابگرد در دورهٔ ساسانی اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. حمزه بن حسن اصفهانی می‌نویسد: «گشتاسب، شهری سه‌گوش در ولایت دیرابجرد از استان فارس به نام رام‌ویشتاسپان ساخت، که همان شهر فساست. سپس یکی از ساکنان آن به نام آزادمرد کامگار، که از کارگزاران حجاج بن یوسف در فارس بود، استحکامات را ویران کرد و آن را با دیواری دایره‌ای‌شکل احاطه نمود.» برخی پژوهشگران بر این باورند که شهر مورد اشاره در این روایت، همان دارابگرد است.

فرم کنونی دایره‌ای‌شکل دارابگرد نیز به دقت فرم اردشیرخوره نیست، چرا که در بخش شمالی آن، شکل دایره از حالت کامل خارج شده است. این تفاوت، احتمالاً به دلیل استفاده از برج مرکزی در اردشیرخوره به‌عنوان نقطهٔ مبدأ مساحی و تعیین دقیق شعاع دایره بوده است.

سیستم آبرسانی در شهر باستانی دارابگرد

ر اساس منابع، به نظر می‌رسد که شهر دارابگرد دارای سیستم آبرسانی قابل توجهی در دوران باستان بوده است.

ورود آب به شهر از طریق آبراهه‌ها

دو قنات (یا آبراهه) اصلی که توسط اکثر مفسران ذکر شده‌اند، آب را به داخل شهر هدایت می‌کردند. پایه‌های باقی‌ماندهٔ این آبراهه‌ها از سنگ لاشه و ملات ساخته شده‌اند و شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد قوس‌های آن‌ها به شکل گرد بوده‌اند. این آبراهه‌ها در محل عبور از خندق (گودال دفاعی اطراف شهر) منحرف می‌شوند و آب را به حوضچه‌ای باز می‌ریزند که سپس وارد شهر می‌شود.

جریان آب درون شهر دارابگرد

در داخل دیوارهای شهر دارابگرد، آب از طریق کانال‌هایی از سنگ لاشه که در برخی نقاط با آجر و ملات پوشانده شده‌اند، هدایت می‌شده است. این کانال‌ها هنوز به‌وضوح قابل مشاهده‌اند و نشانه‌هایی از تعمیر و بازسازی در آن‌ها دیده می‌شود؛ از جمله کانال شمالی که در خارج از دروازه با آجرهای پخته پوشیده شده است.

منابع آبی احتمالی داراگرد در دوران باستان شامل چشمهٔ شاپور، واقع در نزدیکی نقش‌برجستهٔ شاپور، و چشمهٔ کاتویه بوده‌اند. همچنین، موقعیت برخی از دروازه‌های شهر ممکن است با هدف تسهیل ورود آب به داخل شهر طراحی شده باشد.
(Morgan, 2003)

-Huff, D. (2010). Formation and Ideology of the Sasanian State in the Context of Archaeological Evidence. In The Sasanian Era (pp. 31–59). I.B. Tauris.

-Morgan, P. H. (2003). Some Remarks on a Preliminary Survey in Eastern Fars. Iran, 41, 323–338.

sasanid-cities-abu-nasr-palace//—–//نینامیرمحمدی//—–//محوطه باستانی قصرابونصر، در شش کیلومتری غرب شهر شیراز کنونی، در دامنه کوه­‌های شمالی دشت شیراز و در مجاورت رودخانه خشک جای گرفته است. در عصر ساسانی، علاوه بر محوطه قصر ابونصر، محوطه پهن­‌دژ و مظهر قناتی در سعدیه، از لکه­‌های زیستی مهم در دشت شیراز به حساب می­‌آمدند. شهر شیراز کنونی در روزگار ساسانی وجود نداشت.\n’ +
‘\n’ +
`//—–//

محوطه باستانی قصر ابونصر، در شش کیلومتری غرب شهر شیراز کنونی، در دامنه کوه‌­های شمالی دشت شیراز و در مجاورت رودخانه خشک جای گرفته است. در عصر ساسانی، علاوه بر محوطه قصر ابونصر، محوطه پهن­‌دژ و مظهر قناتی در سعدیه، از لکه­‌های زیستی مهم در دشت شیراز به حساب می­‌آمدند. شهر شیراز کنونی در روزگار ساسانی وجود نداشت.

موقعیت استقرار قصر ابونصر در دشت شیراز، در مرکز هندسی سه شهر مهم ساسانی یعنی بیشاپور، اردشیرخوره و استخر، به این حوزه جغرافیایی ماهیتی واسط و پیونددهنده داده است. علاوه بر این،از دشت شیراز به شهرهای مهم دیگر ساسانی از جمله فسا، دارابگرد و ارجان نیز راه باستانی وجود داشته است.

خارج از محوطه باستانی قصر ابونصر و در سه کیلومتری غرب آن، چشمه تاریخی «بَرْم­دلک» و سه نقش‌­برجسته ساسانی قرار دارند.(Whitcomb,1985, p. 13) این انتظام آشنا از هم‌­نشینی چشمه و نقش­ برجسته در فاصله کمی در خارج از شهر را در اردشیرخوره، بیشاپور و دارابگرد نیز می­‌بینیم.

از نکات بسیار جالب توجه در مورد قصرابونصر، ارتباط آن با نام «شیراز» است. هسته تاریخی شیراز کنونی را، با ورود اعراب به ایران و پس از سقوط ساسانیان بنیان افکندد و پیش از این گمان می‌­شد نام شیراز مربوط به بعد از ساسانیان است. اما با کشف مجموعه ارزشمندی از مهرها و اثر مهرهای مربوط به دوره ساسانی در محوطه قصر ابونصر، آگاهی جدیدی از «شیراز ساسانی» به‌دست آمد. تعداد زیادی از مهرها و اثر مهرها، دارای نام «شیراز» به خط فارسی میانه بودند. این مسأله نشان می­‌دهد که شهری به نام شیراز پیش از اسلام نیز وجود داشته و احتمالا در مکان قصرابونصر یا نزدیکی آن بوده است (Whitcomb, 1985, p. 15)

محوطه قصر ابونصر از سه بخش اصلی تشکیل شده است. دو بخش «دژ» و «ناحیه غربی» بر تپه­‌های غربی و شرقی محوطه نشسته‌­اند و شهر، در فضای آمفی­‌تأترمانند میان این دو تپه جای گرفته است.

برای مطالعه بیشتر:

`

sassanid-cities-the-internal-structure-of-ardeshirkhore//—–//نینا میرمحمدی//—–//ساختار درونی اردشیرخوره در دوران ساسانی، به‌عنوان نمونه‌ای از شهرسازی ساسانیان، با معماری خاص (دایره کامل) خود شامل دیوارها، برج‌ها و بناهای مذهبی و اداری شناخته می‌شود. این شهر، با ویژگی‌های منحصر به فرد در معماری و ساختار داخلی، تأثیر زیادی بر توسعه شهرسازی در ایران داشته است. //—–//

طراحی هندسی و سازمان‌دهی فضایی شهر

شهر اردشیر خوره از يك ديوار پشت‌­بند، خندقی به عرض 55 متر و يك حصار خشتي با چهار دروازه اصلي منظم در دو محور اصلي تشکیل شده است. دایره شهر به قطر حدود دو کیلومتر، توسط 10 محورخیابانی به 20 قطاع تقسیم می‌شود. در مرکز شهر، دایره‌ای به قطر حدود 400 متر، توسط دیواری از باقی شهر متمایز شده است.

در حلقه مرکزی شهر، برج عظیم چهارگوشه‌ای قرار دارد که ساختار درونی اردشیرخوره را در مرکز شهر به شکلی نمادین نشان می‌دهد. این برج، محل نگهداری آتش و جایگاه شاه در مرکز حکومت ساسانی بوده است.

بنای طربال و نام‌های آن در متون تاریخی

یک برج عظیم چهارگوشه به ضلع 20 متر و ارتفاع 40 متر در محل تقاطع محورها واقع است. این برج حاوی پلكان مارپيچ بوده که امروزه دیوارهای خارجی و پلکان‌ها خراب شده‌اند و فقط هسته مرکزی به ضلع 9 متر باقی مانده است. کارکردهای گوناگونی برای این برج برمی‌شمارند. از جمله محل نگهداری آتش، جایگاه نمادین شاه در مرکز حکومت ساسانی، محلی برای انجام مساحی در سطح شهر و دشت و برج دیدبانی. در متون تاریخی سده‌های نخست اسلامی از این برج با نام‌های «ایران‌گرده»، «ایوان‌گرده»، «طِربال» و … یاد کرده‌اند.

تخت‌نشین؛ نمونه‌ای کهن از پلان چارتاقی

بنای «تخت‌نشین» نیز در داخل حلقه مرکزی شهر، نزدیک به دیوار، در شمال حلقه، قرار گرفته است. این بنا، ترکیبی از یک چارتاقی و چهار ایوان پیش‌آمده در هر ورودی آن است. فضای مرکزی چارتاقی با گنبد آجری پوشیده بوده است و دیوارها از سنگ تراش‌خورده مکعبی با بست‌های فلزی ساخته شده‌اند. پلان تخت‌نشین، یکی از نمونه‌های نخستین پلان چارتاقی شناخته می‌شود که اثرات آن در معماری اسلامی به اشکال گوناگون، قابل مشاهده است.

کاربری‌ها و توزیع فضایی درون شهر

علاوه بر اين دو بنا، كه به ‌نظر مي‌رسد تنها ابنيه سنگی ساساني در شهر هستند، در محدوده داخلي شهر، تعدادی
خرابه به صورت تپه وجود دارد که بر اساس موقعیتشان که روی محور اصلی یا مجاور آن واقع شده‌اند، ممکن است به تأسیسات شهری تعلق داشته باشند. دو گود بزرگ نیز در نزدیکی بنای تخت‌نشین، احتمالاً، حوض‌های آب هستند و به لحاظ کارکردی با بنای تخت‌نشین ارتباط داشته‌اند. بدین ترتیب می‌توان تصور کرد که در داخل دایره مرکزی شهر، فقط ابنیه مذهبی، اداری، تشریفاتی و دولتی قرار داشته‌اند در حالی که در دایره خارجی و بزرگ‌تر شهر، ابنیه ساکنان شهر بوده است و قسمت وسیعی از آن را به احتمال زیاد، خانه‌های ساده و یک‌طبقه، باغ‌ها و حیاط‌ها تشکیل می‌دادند.

برای مطالعه بیشتر:

sasanid-city-naghsh-rostam
//—–//
نینا میرمحمدی//—–//نقش رستم یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی ایران است که تلاش شاهان ساسانی برای پیوند با نیاکان خود، به‌ویژه هخامنشیان، را در قالب نقش‌برجسته‌ها و ساخت‌وسازهای آیینی به تصویر می‌کشد. این مقاله نگاهی تحلیلی دارد به ارتباط ساسانیان با گذشته اسطوره‌ای و تاریخی ایران، اهمیت نمادهایی چون دیهیم و درفش، و جایگاه نقش رستم در ساخت هویت سیاسی-مذهبی این دوره مشهود است.//—–//

تلاش ساسانیان برای پیوند با نیاکان؛ افسانه یا سیاست؟

چگونگی اتصال ساسانیان به نیاکانشان، به ویژه هخامنشیان، همواره موضوع مناقشه در مباحث علمی بوده است. اگرچه ساسانیان پادشاهانی به نام­‌های داریوش (Dara ̄y) و اردشیر (Ardaxšır-Wahman) را جزء اجداد خود شمرده­‌اند، اما هرگز از سلسلهٔ هخامنشی به این نام، در منابع اولیه­‌شان ذکر نکرده‌­اند. به نظر می­‌رسد آنها کسانی را که دانش­‌پژوهان در حال حاضر هخامنشیان می‌­خوانند، به عنوان آخرین فرزندان سلسلهٔ افسانه‌­ای کیانیان قبل از حمله اسکندر، درک کرده‌­اند.(Canepa, 2018)

یکی از محوطه‌­های باستانی که به خوبی بر تلاش ساسانیان برای اتصال به این بخش از نیاکان خود صحه می‌گذارد، نقش‌برجسته‌هایی است که شاهان ساسانی در کنار مقبره و نقوش­ برجستهٔ شاهان هخامنشی در نقش رستم از خود به جا گذاشته‌­اند.

موقعیت جغرافیایی نقش رستم و ارتباط آن با سایت‌های اطراف

یکی از نکات جالب توجه در مورد نقش رستم، موقعیت جغرافیایی استقرار آن در حاشیهٔ کوه‌­هایی با مورفولوژی خاص و منبع آبی (مقدس) رودخانه پلوار است. نقش رستم با سه سایت باستانی مهم دورهٔ ساسانی و پیش از آن، در جداره­‌های دو کوه رحمت و حسین­کوه واقع شده است. این سایت­‌ها شامل شهر استخر، از مراکز مذهبی و مهم ایالت فارس از پیش از ساسانیان، محوطهٔ نقش رجب با نقوش برجستهٔ ساسانی در آن و تخت جمشید است. انتظام این سایت‌­ها در پلان، جالب توجه است. ضمن آن که سه محوطهٔ نقش رستم، نقش رجب و شهر استخر، به لحاظ بصری نیز با هم مرتبط هستند.

 نقش رستم پیش از ساسانیان

این محوطه بسیار پیش از هخامنشیان مورد توجه و مقدس بوده است. در بالای کوه آثاری از دورهٔ آشور وجود دارد و بر جدارهٔ کوه نیز نقش‌­برجسته‌­ای از ایزد و ایزدبانوی عیلامی از ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد جای داشته است که بعدها بهرام دوم ساسانی بخشی از آن را تخریب و نقش خود و درباریانش را بر کوه می‌­تراشد.

مسألهٔ جالب توجه دیگر آن است که در دوره ساسانیان مقابل محوطه مربوط به مقابر هخامنشی، برج و باروی عظیمی ساخته می‌شود و در واقع گسترهٔ دید به چشم­‌انداز وسیع و زیبای طبیعی دشت مقابل این کوه، مسدود می‌­شود. این بارو به نحوی کشیده شده است که دو نقش‌­برجستهٔ ساسانی در سمت غرب کوه، خارج از محوطه بارو قرار می­‌گیرند.

کعبه زرتشت

کعبهٔ زرتشت نیز بنایی سنگی و برج‌مانند موجود در این محوطه است که به احتمال زیاد در دورهٔ هخامنشی ساخته شده است و بر سر کاربرد آن مناقشه وجود دارد. دو کتیبه از شاپور اول و کرتیر ساسانی بر جدارهٔ آن، دارای ارزش تاریخی زیادی است.

در نقش‌­رستم،در کنار مقابر هخامنشیان، هشت نقش‌­برجسته از شاهان مختلف ساسانی جای گرفته است.
تعداد بالای این نقش‌­برجسته‌ها بدون شک نشان از اهمیت سیاسی-مذهبی این سایت برای شاهان ساسانی دارد. در میان این هشت نقش‌­برجسته، تصاویر متعلق به هفت پادشاه ساسانی به تصویر کشیده شده است. موضوع دو نقش‌­برجسته دیهیم‌­ستانی، پنج تای آن­ها جنگ با دشمنان و یکی از آن­ها ادای احترام بزرگان به شاه ساسانی است.

جزئیات به کار رفته در نقش­‌برجسته­‌های مختلف ساسانی از طرح و فرم جامه و ابزارهای به کارگرفته شده، اطلاعات بسیار خوبی در مورد ساختار اجتماعی، نسب شاهان، بزرگان و حریفان مهم سلسله ساسانی و نظام باورهای آن­ها در اختیار پژوهشگران قرار می­‌دهد. از جمله مهم‌­ترین نشان­‌های به‌کار رفته در این نقش‌­برجسته‌­ها، دیهیم است.

 «دیهیم» در نقش‌برجسته‌

دیهیم شیء حلقه­‌مانندی است که به نشانه خوره یا فره ایزدی به پادشاه اعطا می­‌شود. سابقه آن به هزاره سوم پیش از میلاد در نقش‌­برجسته آنوبانی‌نی در سرپل ذهاب که در آن الهه‌ای حلقه‌ای را به پادشاه می‌دهد؛ می­رسد.(Luschey,1986) اصل این کلمه از یونانی وارد پارسی باستان و سپس وارد پارسی میانه شده است. (صادقی, 1394)

«درفش» در نقش‌برجسته‌های ساسانی

شی دیگری که در سه نقش‌­برجسته از هشت نقش­‌برجسته نقش رستم به چشم می­‌خورد، درفش است. در اصطلاح دوره ساسانیان، هر واحد سپاه کوچک‌­تر از «گند» و بزرگ‌­تر از «وشت» را درفش می­‌گفتند و هر درفشی، عَلمی یا پرچمی مخصوص داشت.(کریستینسن، 1393) یعنی درفش هم به واحد جنگی و هم پرچمِ نشان آن واحد، اطلاق می‌­شد. شکل ظاهری این درفش‌­ها در نقش‌­برجسته‌­های نقش‌­رستم با تصور معمول امروزی از پرچم متفاوت است و از چوب­ه‌ای افقی و عمودی و گوی‌هایی بر سر آن و پارچه­‌هایی آویخته از آن تشکیل شده بود.

درفش کاویان

اما قدیمی ­ترین درفش ایران را، درفش‌کاویان یا اختر کاویان یا اختر کاوان می‌­دانند. درفش کاویان پرچم ملی ساسانیان بود و در اسطوره‌­های ایران آن را پیشبند کاوه آهنگر می­‌دانند. (وندائی،1398) در واژه­‌نامه برهان قاطع آمده است: «اختر کاوان، نام عَلم افریدون باشد و آن از کاوه آهنگر بود و پادشاهان عجم بعد از شکست ضحاک آن را بر خود شگون گرفته بودند و آن چرمی بود که کاوه آهنگر بوقت کار کردن بر میان خود می‌بست.»

از آن چرم کآهنگران پشت پای       بپوشند هنگام زخم درای
همان کاوه آن بر سر نیزه کرد        همانگه ز بازار برخاست گرد(فردوسی)

بزد بر سر خویش چون گرد ماه       یکی فال فرخ پی افکند شاه
فروهشت زو سرخ و زرد و بنفش      همی خواندش کاویانی درفش (فردوسی)

برای مطالعهٔ بیشتر:

`

bishapur//—–//نینا میرمحمدی//—–//بیشاپور، دومین پایتخت ساسانی، توسط شاپور اول، پسر اردشیر پاپکان، تأسیس شد. این شهر با ویژگی‌های معماری خاص و شباهت‌هایی با اردشیرخوره، در نزدیکی تنگه چوگان و رودخانه بیشاپور قرار دارد. از نظر ویکتوم فرم دایره‌ای هسته مرکزی شهر و استفاده از عناصر معماری یونانی و رومی، از جمله ستون‌ها و آتشکده عظیم، نشان‌دهنده تأثیرات فرهنگی متنوع است. //—–//

تأسیس بیشاپور توسط شاپور اول

بیشاپور، دومین پایتخت ساسانی، توسط شاپور اول، پسر اردشیر پاپکان تاسیس شد. بیشاپور یا به‌شاپور را به دو شکل معنا کرده‌اند؛ یکی شاهکار زیبای شاپور و دیگری شهر عالی شاپور.

مقایسه بیشاپور با اردشیرخوره

با وجود تفاوت آشکار در فرم شهری، بیشاپور به لحاظ موقعیت استقرار و نوع زیستگاه، شباهت‌های زیادی با اردشیرخوره دارد. بیشاپور، همانند اردشیرخوره، در نزدیکی دهانه خروجی یک تنگه (تنگه چوگان) و مجاور رودخانه (رودخانه بیشاپور) واقع است. به‌علاوه، مشابه اردشیرخوره، شاهد یک قلمروی زیستی، فراتر از محدوده حصار شهر هستیم. اجزای اصلی این مجموعه و قلمروی زیستی شامل خود شهر، قلعه استحفاظی خارج از باروی شهر، مجموعه شش نقش‌برجسته و غار شاپور در امتداد تنگه چوگان و مجموعه زمین‌های کشاورزی در سطح دشت بیشاپور است.

هسته دایره‌ای در بیشاپور

نکته جالب توجه آن که، ویتکوم، باستان‌شناس، در سال ۲۰۱۸ در مقاله‌ای با بررسی عکس‌های هوایی چند شهر ساسانی، به وجود هسته‌های دایره‌ای شکلی در زیرنقشِ پلان ساسانیِ این شهرها پی‌­می‌برد. از جمله این شهرها، بیشاپور است. او معتقد است این هسته‌های دایره‌ای مربوط به دوره پیش از ساسانی است. تکرار فرم دایره‌ای در برخی شهرهای اشکانی، هسته‌های پیشینی برخی شهرهای ساسانی، شهر اردشیرخوره و بعد‌ها در دوره اسلامی در شهر بغداد، هر ذهن کنجکاوی را به سمت پرسش از دلایل تکرار این فرم، سوق می‌دهد.

برخی فرم شبکه­‌ای و مدول‌­بندی در ساختار شهر بیشاپور را متأثر از طرح شهرهای یونانی و رومی می­‌دانند. به علاوه حروف الفبای یونانی روی پایه‌ستون‌های مرکزی شهر  و شیوه ساخت آتشکده عظیم این شهر، شواهدی از به‌کارگیری مهارت اسرا یا کارگران رومی و احتمالاً سوری، در ساخت این شهر است. از اسرا در تولید دیبا، پوشاک ابریشمی الوان با الیاف طلا، نیز در بیشاپور استفاده می‌شده است.

برای مطالعه بیشتر:

`

sasanid-cities-ardeshirkhore//—–//نینا میرمحمدی//—–//ساسانیان شهرهای بزرگ، چندفرهنگی و با استحکامات قوی می­‌ساختند و طلوع این سلسله، از اساس، در پیوند تنگاتنگی با «بنیان افکندن شهر» است. «اردشیر پاپکان»، مدعی بهره­‌مندی از فرّ کیانی و امتیاز الهی برای تأسیس شهر، «اردشیرخوره» (فر و شکوه اردشیر) را اندکی پیش از پیروزی کامل بر شاه اشکانی و نشستن بر تخت شاهی در سال ۲۲۴ میلادی، در دشت فیروزآباد، بنیان افکند.//—–//

ساسانیان شهرهای بزرگ، چندفرهنگی و با استحکامات قوی می­‌ساختند و طلوع این سلسله، از اساس، در پیوند تنگاتنگی با «بنیان افکندن شهر» است. «اردشیر پاپکان»، مدعی بهره­‌مندی از فرّ کیانی و امتیاز الهی برای تأسیس شهر، «اردشیرخوره» (فر و شکوه اردشیر) را اندکی پیش از پیروزی کامل بر شاه اشکانی و نشستن بر تخت شاهی در سال ۲۲۴ میلادی، در دشت فیروزآباد، بنیان افکند.

موقعیت جغرافیایی و ملاحظات امنیتی اردشیرخوره

اردشیرخوره/گور/ فیروزآباد، مرکز یکی از پنج کوره (بخش) مهم ایالت فارس، در روزگار ساسانی است. اجزای اصلی این مجموعه زیستی، شامل شهر مدور «اردشیرخوره» در کنار «کاخ اردشیر»، بنای «قلعه‌دختر» و دو نقش‌برجسته «دیهیم‌ستانی اردشیر» و «جنگ­سواران» در خارج شهر است.

با توجه به شرایط زمانی تاسیس شهر در دوره انتقال از اشکانی به ساسانی، ملاحظات امنیتی در استقرار شهر بسیار چشم‌گیر است. شهر در میان حفاظ طبیعی چین‌­خوردگی­‌های زاگرس، در دشت میان‌کوهی فیروزآباد واقع است. ورودی اصلی به دشت، توسط تنگه تنگاب، در شمال، محافظت می­‌شود. بنای «قلعه دختر» نیز، بر فراز یکی از دماغه‌­های تنگه ومسلط بر راه باستانی (استخر به سیراف) به خوبی نقش یک اقامتگاه شاهی موقت و مرکز دفاعی خودبسنده را ایفا می­‌کند.

شهرسازی مدور؛ ایدئولوژی یا مهندسی؟

با وجود آن که پیشینه فرم دایره در شهرها، به روزگار آشور می‌رسد، دقت بالای هندسی در فرم دایره در اردشیرخوره، همواره مورخان و سفرنامه‌نویسان را شگفت‌زده کرده است. ابن بلخی می­‌نویسد:«شکل آن مدور است؛ چنان­که دایره پرگار باشد و در میان شهر، آن­جا که مثلا نقطه پرگار باشد، دکه انباشته برآورده است …»

برخی معتقدند که فرم دایره، بیشتر مبنای ایدئولوژیک دارد و با مراتب قدرت در نظام شاهنشاهی ساسانی در پیوند است. با این وجود ویژگی‌های هندسی فرم دایره، زیرساخت لازم برای تحقق ملاحظات عملی را نیز فراهم آورده است؛ از آن جمله می‌توان به انطباق زیرساخت آبی و نظام مالکیت زمین، با هندسه شعاعی در سطح دشت فیروزآباد (اردشیرخوره) اشاره کرد.

برای مطالعه بیشتر:

‘